Radiocommunicatie in Indië: Een stukje Geschiedenis van het Radiozendstation Malabar (Bandung)

Fragment uit het blad Wonen-TA/BK nr 2-79  Bewerking: J.W.L. Udo, Radio Kootwijk

Politiek en commercie

Aanvankelijk was Nederland, voor wat het telegrafisch verkeer met Nederlands-Indië betreft, afhankelijk van een Engelse kabelverbinding. Tijdens de Boerenoorlog in Zuid-Afrika oefende de Britse regering zo’n zware censuur uit op het telegrafisch verkeer, dat in Nederland naar een alternatief gezocht werd. Men sloot toen een overeenkomst met Duitsland. In 1905 werd in Keulen de Deutsch-Niederländische Telegraphen Gesellschaft opgericht, die de kabel Menado – Yap – Guam exploiteerde. Deze kabel sloot aan op een Amerikaanse kabel van de Philippijnen naar de Verenigde Staten, die beheerd werd door de American Commercial Cable Company. Al spoedig bleek dat dit bedrijf nauwe relaties onderhield met de Britse onderneming, zodat men eigenlijk nog niet veel verder was.

Rond 1913 werden er aan de door de Nederlandse regering ingestelde Permanente Commissie voor de Radiotelegrafie twee plannen voorgelegd voor een draadloze verbinding met Indië. Het ene plan voorzag in een verbinding via tussenstations in Tripolis, Massovah en in Ceylon, waarbij men afhankelijk zou zijn van medewerking van Italië en (alweer) Engeland. Het andere plan beoogde een verbinding via West-Indië, Hawaii en de Samoa-eilanden. De commissie verleende een concessie voor het eerste plan. maar dit werd in de doofpot gedaan. Tegenwerking kwam vooral van de minister van koloniën, De Waal Malefijt en die van waterstaat, L. H. W. Regout, waarbij de laatste verklaarde de zaak nog even te willen laten rusten in afwachting van de proeven die de Nederlandse regering in Indië op het gebied van de radiotelegrafie wilde nemen. Voor deze proeven zouden zowel de Marconi Company als Telefunken worden uitgenodigd.Kort daarna brak de Eerste Wereldoorlog uit. De nadelen van het afhankelijk zijn van buitenlandse verbindingen werden opnieuw goed merkbaar, zeker nadat de Duitse kabel vernield was. Opnieuw was Indië alléén langs Britse kabels te bereiken. Dit impliceerde een verbod op het gebruik van codewoorden, censuur en bovenal grote vertragingen.In 1917 drong kapitein-luitenant ter zee E. H. Friderichs, chef van de draadloze telegrafie bij de marine er op aan bij de Permanente Commissie om haast te maken met een draadloze verbinding met Indië. Hij stelde voor om een krachtig zendstation te bouwen binnen de stelling Amsterdam, voorlopig alleen voor politieke en militaire doeleinden. Ook dit voorstel vond geen weerklank.

Overzicht van het zendstation, de bedrijfsgebouwen en personeelswoningen in Malabar Kloof

Technisch pionierswerk

We vermeldden al dat de stations te Sabang en op Java Nauen hadden kunnen opvangen. Dit was voornamelijk te danken aan het pionierswerk van ir. C. J. de Groot, die al zes jaar lang de proeven die de regering in Indië deed, als voorspel op een eventuele draadloze verbinding, mede had voorbereid en uitgewerkt. De Groot had daarbij vooral de invloed van het tropische klimaat op de radioverbindingen bestudeerd. Tijdens zijn verlofperiode 1915-1917 legde hij zijn bevindingen vast in een proefschrift

‘Radio-Telegrafie in de Tropen’ , waarop hij in 1916 aan de TH te Delft promoveerde 5). De Groot kwam in dit proefschrift tot de conclusie dat een rechtstreekse, draadloze verbinding met Indië mogelijk moest zijn. Dit was een novum, daar de afstand met Indië drie maal zo groot was als de tot op dat moment grootst mogelijk geachte overbrugbare afstand. De Groot verzocht vóór zijn terugkeer naar Indië de minister van koloniën, zijn theorieën in de praktijk te mogen uitwerken. Van Telefunken kreeg hij een kleine ontvangst-installatie tot zijn beschikking. In de Verenigde Staten, die hij op zijn terugreis aandeed, verkreeg hij nog andere apparatuur. Kort nadat De Groot in Indië was teruggekeerd, begonnen in Nederland de hierboven geschetste onderhandelingen.  Van deze ontwikkelingen was De Groot niets bekend. Teleurgesteld over het uitblijven van activiteiten van de Nederlandse regering, besloot hij zelf een oplossing te vinden. Met een in de Verenigde Staten bestelde booglampzender wilde hij proberen om via dit land, dat nog neutraal was, een provisorische verbinding met Nederland tot stand te brengen 6). Als plaats voor de toekomstige blokkadebreker werd Bandoeng gekozen, het politiek-strategische centrum van Indië. Daar De Groot niet over masten van voldoende hoogte kon beschikken, kwam hij op het idee de antenne op te hangen in een bergkloof op de Malabar, een hoogvlakte nabij Bandoeng. Zo werd een hoogte bereikt, die zelfs de Eiffeltoren, de hoogste radiomast ter wereld, nog overtrof. De boogzender werd op deze antenne aangesloten. Het probleem was toen nog om aan energie te komen wat niet eenvoudig was in de tijd dat de duik-botenoorlog in volle gang was. Men loste het probleem op met afvalmateriaal: waterkrachtturbines van een verlaten goudmijn op Sumatra, een oude dynamo van de Batavische Electrische Tramweg Maatschappij, een motor van een neergestorte vliegmachine werd en handig gecombineerd. Inmiddels had men zich ook voorgenomen om rechtstreeks in verbinding met het moeder-land te treden, want de Verenigde Staten waren niet langer neutraal. De spanning en sensatie die het project met zich mee bracht, mogen blijken uit het volgende citaat: ‘Uit Deze periode herinner ik mij spannende momenten vol enthousiasme en van teleurstelling, waarbij de heer de Groot in een atmosfeer van dichte damp en roet onder het

personeels woningen  en tennisbaan

oorverdovend geraas van het primitieve en gecompliceerde stelletje machines zijn toverkunsten beproefde, daarbij trouw geassisteerd door den technische student van Enthoven, die zich al niet minder thuis gevoelde in deze zwarte kunst, en overigens zoo goed door ons allen gesteund met onze gebrekkige en incomplete hulpmiddelen, doch allen gegrepen door het gemeenschappelijk consigne ‘Holland te halen” 7).

Aangezien de door Telefunken aan Nederland gele­verde ontvanger geen succes was en ook in Nauen de Indische seinen niet ontvangen konden worden, besloot De Groot zelf een ontvangsttoestel voor het moeder­land te bouwen. Dit toestel werd meegegeven aan het schip ‘De Zeven Provinciën’, dat via de Verenigde Sta­ten de thuisreis ondernam. Onderweg nam men al en­kele geslaagde proeven. Inmiddels had Telefunken, vooruitlopend op de levering van de twee grote sta­tions, een kleine zendinstallatie naar Indië

Ontvangststation op de Blaricumse Meent

gezonden, die op de hoogvlakte van Bandoeng, te Tjililin, werd opgesteld. Ook hiermee zond men seinen naar ‘De Zeven Provinciën’, die echter minder sterk waren dan die van de Malabar-zender. Bij aankomst in Nederland werd de ontvangstinstallatie opgesteld in een haastig ingericht station op de Blaricumse Meent 8). In april 1919 konden daar de beide Indië zenders worden ge­hoord. Op de regeringsbegroting van 1918 werd 5 miljoen gulden aangevraagd voor de bouw van een zend- en ontvangststation 9). Het punt was dat om technische redenen (onderlinge storingen) zend- en ontvangstap­paratuur niet in elkaars nabijheid konden worden on­dergebracht. Men moest aan beide zijden gelijktijdig kunnen zenden en ontvangen, wilde een dergelijke on­derneming rendabel zijn. Voor het ontvangststation koos men een terrein te Sambeek bij Boxmeer. Men begon daar eind 1918 met de bouw van een eenvoudige houten keet, die eind 1919 klaar was. Ook hier, op de Brabantse heide, kon men van een pionierssituatie spreken. Het complex lag op een uur gaans van het dichtstbijzijnde dorp. Pro­viandering moest te voet of per fiets gehaald worden over een onverharde weg. Er was aanvankelijk zelfs geen water. Ondanks dit alles kon men er spoedig de seinen van de Indische boogzender opvangen. Dit wa­ren vooral dienstnota’s voor de Nederlandse Postadministratie en het Departement van Koloniën 10).