Sterrenkundig Verleden van Radio Kootwijk
Op 11 mei 2011 is het precies 60 jaar geleden dat bij Radio Kootwijk (nu liggend in de gemeente Apeldoorn) sterrenkundigen en radio-ingenieurs voor het eerst in Nederland de zwakke radiostraling opvingen van waterstofatomen in de Melkweg.Ter ere van het baanbrekend radiosterrenkundig onderzoek dat daarna in Radio Kootwijk is uitgevoerd, wordt woensdag 11 mei 2011 in Radio Kootwijk een informatiepaneel “Sterrenkundig verleden van Radio Kootwijk” officieel onthuld.
Het herinneringspaneel wordt onthuld op de Turfberg bij Radio Kootwijk. Op die plek heeft een Würzburg-antenne gestaan. De onthulling zal worden gedaan door prof. dr. Hugo van Woerden (emeritus hoogleraar sterrenkunde aan de Universiteit van Groningen) en Ari Hin (gepensioneerd medewerker van ASTRON). Beiden waren in de jaren ´50 betrokken bij het uitvoeren en verwerken van de waarnemingen in Radio Kootwijk.
Volkssterrenwacht Bussloo is een van de sponsoren van het informatiepaneel.
Würzburg-antennes en 21-cm ontvangers
Vanaf 1948 stonden er op de Turfberg bij Radio Kootwijk een aantal Duitse Würzburg radarschotels. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakten deze schotels deel uit van de Atlantikwall – de Duitse radarverdedigingslinie langs de kust.
Eén Würzburg-antenne werd gebruikt voor radiosterrenkundig onderzoek aan de Melkweg. Het onderzoek werd geleid door prof. dr. Jan Hendrik Oort van de Leidse Sterrewacht en radio-ingenieur Lex Muller. De Leidse astronomen wilden de Melkweg in kaart brengen. Henk van de Hulst had in 1944 berekend dat waterstofatomen op een golflente van 21 cm radiostraling uitzenden. Als zij die radiostraling zouden kunnen waarnemen, konden ze uit de beweging van de waterstofatomen de plaats van de ‘waterstofwolken’ in ons Melkwegstelsel bepalen. En waterstof is het meest voorkomende element in het heelal. Onmogelijk leek deze speurtocht dus niet ….
Technisch bleek het in die periode een hele opgave te zijn om radio-ontvangers te bouwen die voldoende gevoelig waren om de zwakke straling op 21 cm golflengte te kunnen waarnemen. Op 11 mei 1951 lukte het Lex Muller en zijn team om deze radiogolven op te vangen, een maand nadat Amerikaanse astronomen de primeur hadden.
Twee Leidse sterrenkundigen Maarten Schmidt (L) en Gart Westerhout (R) die in de periode 1952 – 1955 met de Würzburg-antenne in Radio Kootwijk hebben gewerkt.
De eerste Melkwegkaart
In tegenstelling tot de Amerikaanse astronomen gingen de Nederlandse onderzoekers en radiotechnici in Radio Kootwijk door met het waarnemen op 21 cm golflengte. Tot 1955, een jaar voor de ingebruikname van de Dwingeloo radiotelescoop, hebben zij dag en nacht gewerkt om de positie van de ‘waterstofwolken’ in de Melkweg in kaart te brengen. Zo werd de spiraalstructuur van onze Melkweg voor het eerst zichtbaar gemaakt. Een internationaal erkende wereldprimeur! En:
– een grote stap voorwaarts voor het begrip van de plaats van ons zonnestelsel in onze Melkweg;
– het begin van een lange traditie van radiosterrenkundig toponderzoek in Nederland.
Aan de uitslag van de penrecorder kunnen de sterrenkundigen de intensiteit van de radiostraling van het waterstofgas aflezen. Als de waarnemingen klaar zijn, haalt de waarnemer (hier is dat Lex Muller) de strook papier uit de recorder en gaat de strook met het logboek naar de Sterrewacht in Leiden voor verwerking.
